پست های وبلاگ

   جام مرتضوی

(یادداشتی بر مثنوی جام مرتضوی از بخش محیط اعظم کلیات بیدل)

*****

علی گشت سرشار صهبای علم  /   

که یک جرعه ی اوست، دریای علم/

« نبوت بطون و ولایت ظهور /  

جمال و جلال دو عالم  حضور »/

شرابی که بیرون ادراک بود /

به جامش عیان در دل تاک بود/

جمال حقیقت به چندین نقاب /

شهود یقینش چو آب از حباب/

 ز بس صافی جام اندیشه اش   /

رگ تاک شد، گردن شیشه اش!/

خیالات هنگامه ی هست و بود/

به اندازه ی علم دارد،  نمود/

به افزونی      نشوه ی   علم    کوش!/

که این بحر را نیست جز علم ، جوش/

محیطی است بی انتها ذات علم  /

دو عالم : همان نفی و اثبات علم!/

 می ای را که شخص نبوت چشید!/

در آخر به «  شاه ولایت »  رسید/

//  

** 

بیدل
//

میرزا عبدالقادر عظیم آبادی دهلوی (وفات1133) آخرین شاعر بزرگ فارسی گوی عهد بابریه ی هند و نفر سومی می باشد که "امیر خسرو و فیضی"  دو همطراز دیگرش محسوب می شدند . عبدالخالق از قبیله ی ارلاس از ترکان جغتای بود و این قبیله از بخارا به سرزمین هند آمده بودند . عبدالقادر به سال 1045 در عظیم آباد بتنه به دنیا آمد و چون در کودکی از پدر و مادر محروم ماند، تربیت او به خویشانش واگذار شد و آنها در تعلیم وی و در تشحیذ قریحه ی شاعریش اهتمام بسیار کردند. اوایل عمرش در تحصیل و مسافرت گذشت . در اکثر علوم رسمی و  حکمی تبحرپیدا کرد و با طریقه ی صوفیه و بعضی مشایخ و مجذوبان آشنایی پیدا کرد . در بیست و پنج سالگی همسر برگزید و در دستگاه محمد اعظم پسر اورنگ زیب به خدمت منشی گری اشتغال ورزید . اما وقتی مخدوم از وی درخواست تا قصیده ای در مدح وی عرضه کند از خدمت استعفا کرد و یک چند در بلاد مختلف از جمله پنجاب به سیاحت و مسافرت پرداخت بالاخره در دهلی اقامت گزید (10969 ) و تا پایان عمر همان جا به مطالعه و تحقیق و تفکر و تصنیف اشتغال جست. احاطه ی وی بر علوم مختلف و قدرتش در نظم و نثر، جاذبه ی خاصی به شخصیت او داد . چنانچه اکابر و امرای وقت با وی با نهایت حرمت سلوک می کردند و با نیازمندی و ادب هدیه ها و جوایز ارزنده به حضرتش می فرستادند . کلیات آثار او شامل نظم و نثر ست و در نثر آثاری مانند رقعات ، نکات و چهار عنصر شیوه ی نویسندگی او را ساده و در عین حال مبهم و پیچیده نشان می دهد . اشعارش غیر از قصاید و غزلیات شامل تعدادی مثنویات هم هست که بعضی از آن ها "صبغه ی عرفانی" قوی  ای دارد . بعضی تذکره پردازان هند، وی را در نثر همطرازغزالی و خواجه عبدالله انصاری و در شعر همانند سعدی و مولوی خوانده اند و پیداست که بین سبک فکر و بیان او با آنها "تفاوت"  آن اندازه است که این مقایسه را به کلی  نا به جا نشان می دهد.      ( از گذشته ی ادبی ایران – صفحه 422- انتشارات بین المللی الهدی -  چاپ اول 1375)

 //

***

/به دلیل  احترام و یاد آوری زنده یاد مرحوم ( دکتر عبدالحسین زرین کوب) مقدمه ی ایشان را مقدم بر گفته های خویش قرار دادم تا در محضر بزرگان ، عرض خود نبرده باشم !

 خداوند ایشان ودیگر محققان بزرگ ادبیات فارسی را بیامرزند!/

انشاءالله...

/... اما عرفان بیدل تلفیقی از عرفان هندی- اسلامی است! البته کاملاً اسلامی یعنی در مورد عناصر اربعه : ایشان در تمامی اشعار خود با نگاه فلسفه ی "هند" به آن ها نگاه می کنند اما این نگاه ؛ نگاه اسلامی است و شهود، نوعی شهود الهی است ، نه شهود بودایی و برهمایی! حتی با اینکه به نظر از "اهل تسنن" می آیند اما، شگفت آور است این مثنوی که مطالعه می فرمایید ، به نام " جام مرتضوی" !/

شگفت آور از این جهت که در این مثنوی ضمن بیا ن شخصیت اهورایی حضرت علی (ع) از ایشان به عنوان ( هسته وهستی علم) در مطلع مثنوی استفاده می نمایند و کل مثنوی در چند بیت خلاصه می شود که بیت دوم فوق العاده عجیب و بر خلاف اعتقاد " اهل تسنن" نه تنها کاملاً "شیعی است" بلکه فراتر از آن ، خیلی نزدیک به  دیدگاه عرفانی "خواص  تشیع " است :/

نبوت بطون و ولایت ظهور/
جمال و جلال دو عالم حضور/

//یعنی : از " باطن نبوت" جوشیده و در "ظاهر ولایت" بالیده و در جمال و جلال (یعنی صورت و معنی)، هر دو جهان تجلی یافته است ./

« شگفتی ساز است » چون به اعتقاد عرفای شیعه و (به گفته ی خود ایشان) حضرت علی (ع) در"باطن" تمام " انبیاء"  به صورت "نهانی" بوده و چون نوبت به پیامبر اعظم (ص) می رسد به صورت " ظاهر" ایشان را همراهی می کنند./

قابل توجه این که :/

«« ولایت مطلقه ی کلیه ی حضرت مولا امیر المومنین علی بن ابیطالب (ع) باطن خلافت و باطن نبوت مطلقه ی کلیه است »»/

***

/و مفهوم (( بیت مولانا بیدل)) همان ولایت ظاهری و باطنی مولانا امیر المومنین علی (ع) د رجهان ظاهر و باطن است و مفهوم : قسیمٌ النا ر والجنـه ...

و در بیتی دیگر می فرماید :/

نبوت : خرام احد تا صفات/

ولایت : رجوع صفت سوی ذات/

یعنی : درنبوت بشر تا « تخلقوا باخلاق الله » می رسد، اما در ولایت که عصاره وشهد نبوت است ، رجوع این صفات ( رسیدن به نفس المطمئنه ) فانی شدن در بقای ذات حقتعالی (جل جلاله) است!/

یا به زبانی دیگر شناخت خداوند در «این» تا حد صفات و در « آن » تا حدود ذات است !/

• /البته از لحاظ عقاید تشیع اثنی عشری وادامه امامت و ولایت مولا (ع) ، اشکالاتی در مثنوی وجود دارد؛که باید در جای خودش بحث شود- /

لطفاً ادامه مثنوی را مطالعه فرمایید :/

ز خمخانه ی  آب و رنگ ظهور/

دو کیفیت آورد ، جام شعور/

یکی کرد اسم "نبوت" بلند/

دگر ، طرح نام "ولایت" فکند/

به هر جا کمال یقین نشوه ای ست/

برون زین "دو کیفیت اش" جلوه نیست:/

« نبوت ، خرام احد تا صفات/

ولایت ، رجوع صفت سو ی ذات/

نه آن غیر این و  نه این غیر آن/

از آن ، سوی این ،  تا ابد سیر آن »/

در این نشوه آباد مستی سواد/

به این جام ، دل های مخمور شاد/

که میخانه ی معرفت مصطفی ست/

 در رحمتش ، جبهه  ی مرتضی است/

ولی را بود از نبی  انتظام/

بجز شیشه نبود، مربی جام !/

درین شیشه و جام،  « یک باده »  است/

دو پیکر ز«  یک خون » نشان داده است/

خوش آن شیشه، کاین جام اجزای اوست!/

خوش آن جام کاین شیشه همتای اوست/

/«« آفرین به این تصویر زیبا از وحدت جدایی ناپذیر نبوت و ولایت و لازم و ملزم یکدیگر بودن »»./

شد از تیغ او توسن کفر ، پی/

چو مخموری از لمعه ی موج می/

 /

جهانی ز جامش به "مستی" رسید!/

به کیفیت می پرستی، رسید!/

به هر جا "می" ای همدم "ساغر" است/

جگر تشنه ی  "ساقی کوثر"  است/

چه کوثر؟ ، خمستان فضل و کمال!/

محیط قدم    ،     نشوه ی لایزال! /

می، اینجا کمالات انسانی است/

که " سر جوش علم " خدا دانی است ... ./

****           

یا علی مدد!

به امید لطف حضرت دوست !

 نگارش : 1385

تصحیح : 1387

****************************