می رود خورشید اما ماه می آید

چرا شعر نو، شعر سپید و شعر کوتاه جریان های درست شعری هستند؟

به علت تساوی مصرع ها، وجود لغاتی که در شعر ضرورتی ندارد راه پیدا می کند، ترکیباتی که چندان دلیل بوجود آمدنش مشخص نیست و تصویرهایی که صرفا به دلیل تداعی وزن و قافیه شکل گرفته اند. یادم هست دوستی که از طرفداران پر و پا قرص شعر کلاسیک بود اعتقاد داشت که شعر بایست آن چنان نظمی در خود داشته باشد که جای هیچ گونه تغییری در شعر باقی نگذارد این درحالی است که ضرورت های شعر کلاسیک فرصت بروز بسیاری از تصاویر ناب را از شاعر می گیرد و در بیشتر مواقع مضمون فدای عناصر شعر کلاسیک می گردد. علاوه بر این، در نگاه مخاطب (البته با زاویه دید شخصی ام از مخاطب صحبت می کنم) اگر چه وزن و آهنگ اغلب به عنوان یک عنصر مفید عمل می کند و با برانگیختن احساس مخاطب در او احساس مشترک با شعر و شاعر پدید می آورد اما به زودی با محتوا و لغات و بیانی مواجه می شود که با او فرسنگ ها فاصله دارد.  مهارت شاعر در استفاده به جا و درست از لغات می تواند یک نکته مثبت و انگیزشی برای کنکاش مخاطب در این دوگانگی باشد.
شعر نو افزون بر اینکه این هم حسی مخاطب و شاعر را از طریق آهنگ و وزن و قافیه شعر پدید می آورد به شاعر کمک می کند تا با انتخاب زبان، بیان، لغات و تصاویر مناسب و دقیق تر این هم حسی را قوت بخشد. بعلاوه شاعر می تواند با کوتاه و بلند کردن مصرع ها و استفاده از افاعیل به آهنگ شعرش تنوع ببخشد و در مخاطب هیجان و احساسات متنوع پدید آورد.
شعر سپید را اگر بی وزن ولی دارای آهنگ بدانیم با حفظ این حس مشترک، نوعی احساس مرموز نیز به دلیل نامشخص بودن و یا تغییر مدام وزن پدید می آورد. اما اگر شعر سپید را خالی از آهنگ بدانیم ناگزیر باید بپذیریم که از این هم حسی شاعر و مخاطب که نتیجه و کارکرد وزن و آهنگ بوده، دست شسته ایم؛ با این حال چرا اصرار داریم شعر سپید یک جریان درست شعری است؟ باید برگردیم به فلسفه هنر، اینکه آیا هنر خودش اصالت دارد یا نه اصالتش را محتوای هنر تعیین می کند. اگر قائل به اصالت هنر باشیم باید به دنبال توجیهات دیگری باشیم و با بحث در اصول زیبایی شناسی شعر به دنبال پاسخی برای سوال فوق و در نهایت بگوییم وجود تصاویر مخیل، جناس واژگان، ایجاز و غیره می تواند خلا وزن را نه تنها پوشش دهد که به قوت شعر نیز کمک شایان کند. و اگر قائل به اصالت هنر نباشیم و محتوا را اصل بدانیم نیز به دنبال راه فراری از قربانی وزن و قافیه شدن می گردیم.
اما چرا شعر کوتاه یک جریان اصیل شعری است؟ شاید ضرورت های دنیای امروز، آماج دغدغه ها، گرفتاری ها و حوصله مخاطب و حتی ماسوای این ها ضرورت وقت و اهمیت به زمان و عمق گفتار شعر کوتاه ما را به این نتیجه می رساند که با حداقل واژگان بلندترین و عمیق ترین معانی در کمترین زمان را به مخاطب انتقال دهیم. در حقیقت در شعر کوتاه سعی می شود بیشتر از اینکه مخاطب با واژه ها و وزن و تصاویر مشغول شود با درون خودش مواجه شود و حقیقت را از درون خودش جستجو کند.
آیا با وجود جریان های شعری کوتاه، سپید و نیمایی، شعر کلاسیک ضرورت دارد؟ شعر کلاسیک برگشت محسوب می شود یا رو به جلو است؟ آیا اساسا می توان برای شعر کلاسیک حرکت رو به جلو متصور بود؟ آیا شعر کلاسیک تکرار تجربه گذشتگان است؟
برای اینکه بدانیم کجای مسیر هستیم و این مسیر را چگونه آمده ایم، نگاه به شعر کلاسیک نه تنها یک ضرورت بلکه یک چراغ راهنمای بسیار بزرگ است و من گمان نمی کنم هیچ شاعر و ادیبی حاضر باشد بدون این چراغ روشن به مسیر شعری خودش بپردازد. افزون بر این باید به این نکته توجه داشت که شعر منتظر ما نمی ماند بلکه خودش محتوا، بیان، جنس کلمات، نوع تصاویر و تمام ویژگی های خودش را پیدا می کند. حتی در اشعار کوششی به این سبب که احساسات شاعر برانگیخته می شود، شعر راه خودش را پیدا می کند. اینکه ما بخواهیم برای شعر مسیر تعیین کنیم به آن فرم و شکل و قالب بدهیم چندان درست نمی نماید بلکه درست تر به نظر می رسد ما قالب ها، فرم ها، عناصر زیبایی سخن و هر آن چه از توان مان بر می آید و فکر می کنیم برای شعر ضروری است بیاموزیم و اجازه دهیم شعر خودش مسیرش را در قلم ما پیدا کند. شاید هر آن چه ما وجودش را انکار می کنیم خطاب به جریان های نوظهور شعر وزن و قافیه و غیره و خطاب به جریان ها سنت گرای شعر، رد ضرورت های شعر امروز، بایسته و ضروری باشد.
آیا با وجود وزن و قافیه است که تنها معانی عمیق پیدا می شود؟ شاید که نه حتما به خاطر سایه بزرگان ادبیات کلاسیک این تصور در برخی از کلاسیک سرایان ما پیدا شده است که وزن و قافیه دلیل پیدایش کلام پر معانی است ولی باید دانست که نه تنها وزن و قافیه بلکه اساسا حتی خود شعر و حتی هنر، فارغ از توجه به معنا پدید نمی آید. اگر بخواهم آن جمله که «شعر اساساً منتظر ما نمی ماند بلکه خود شعر تمام ویژگی های خودش را اعم از جنس واژگان، نوع تصاویر و غیره را تعیین می کند» را نادیده بگیرم باید بگویم چه خوب است فارغ از هر سبک و سیاقی به جنس گفتار خودمان توجه بیشتری کنیم و سعی در آوردن مفاهیم بدیع داشته باشیم. حالا اگر بخواهیم برگردیم به رمز پر معانی سخن گفتن بزرگان ادبیات کلاسیک، شاید به این نتیجه برسیم که بزرگان به جای بحث و جدل در شب نشینی هایشان به شعر و علم و ادب می پرداخته اند.
در پایان یادمان نرود که هر سبک و سیاقی محترم است و مخاطبان خودش را دارد. به همه سبک ها احترام بگذاریم.