به نام یاور مظلومان
ما ز بالاییم و بالا می رویم / ما ز دریاییم و دریا می رویم
ما از اینجا و آنجا نیستیم / ما زهر جاییم آنجا می رویم (مولوی)
درس نهم : طبقه بندی اوزان
اوزانی که از نظر نظم میان هجاهای کوتاه و بلند , یکسان هستند , یک گروه وزنی را تشکیل می دهند که به آن ها " اوزان هم گروه : گفته می شود .
*اگر در یک مصراع یک رکن چهار بار تکرار شود یعنی در کلِ بیت " هشت بار " بیاید به آن ( مثمّن) گویند.
مثمّن(هشت تایی).
* اگر در ارکان تغییری صورت نگیرد و رکنی حذف نشود به آن سالم گویند مثلا " مثمن سالم ".
مثال :
تا نقش می بندد فلک کس را نبودست این نمک /ماهی ندانم یا ملک فرزند آدم یا پری
تا نق ش می بن دد ف لک کس را ن بو دس تی ن مک
- - ی - - - ی - - - ی - - - ی -
ی نشانه ی (هجای کوتاه).
ما هی ن دا نم یا م لک فر زن د آ دم یا پ ری
- - ی - - - ی - - - ی - - - ی -
در بین بالا هشت بار " مستفعلن ( - - ی - ) تکرار شده در هر مصراع چهار بار لذا مثمّن سالم است .
..............................
* اگر یک بیت شش رکن داشته باشد یعنی در هر مصراع سه رکن به آن مسدّس (شش تایی ) گویندو اگر تغییر و یا حذفی در ارکان آن نباشد " مسدّس سالم " گویند .مثال:
چون شبروان پوید همی در تیره شب / تا کس مباد از رفتنش گردد خبر .
چن شب ر وا پو ید ه می در تی ر شب
- - ی - - - ی - - - ی -
تا کس م با دز رف ت نش گر دد خ بر
- - ی - - - ی - - - ی -
بیت بالا مسدّس سالم است چون از شش رکن " مستفعلن " ساخته شده( در هر مصراع سه رکن). تغییر و یا حذفی هم در ارکان آن نیست.
...................................
*اگر در یک بیت چهار رکن باشد ( یعنی در هر مصراع دو رکن ) به آن مربع ( چهارتایی ) گویند و اگر تغییر و حذفی هم در ارکان آن صورت نگرفته باشد " مربع سالم " گویند .مثال :
دریای هستی دم به دم / در چرخ و تاب و پیچ و خم
در یا ی هس تی دم ب دم
- - ی - - - ی -
در چر خ تا ب پی چ خم
- - ی - - - ی -
توجه : ( بُ )ازاختیارات شاعری استفاده کردیم هجای کوتاه را به بلند تقسیم کردیم .
بیت بالا " مربع سالم " است چون از چهار رکن " مستفعلن " ساخته شده ( در هر مصراع دو رکن ) و تغییر و حذفی در ارکان آن صورت نگرفته است .
....................................
* توجه : با حذف یک یا دو یا سه هجا از آخر رکن پایانی هر وزن ( مثمن , مسدس , مربع )اوزانی جدید از آن وزن مشتق می شود که با وزن اصلی هم گروه هستند . مثال :
* اگر رکن پایانی وزنی (فاعلاتن ) ( - ی - - ) باشد , اگر یک هجا از آخر آن حذف شود ( فاعلن - ی - ) می شود.
اگر دو هجا از آخر آن حذف شود ( فع لُ - ی) می شود و ( فع لن - - ) می خوانیم چون هجای پایانی همیشه بلند است .
و اگر سه هجااز آخر آن حذف شود ( فع - ) می شود.
.......................................
* توجه : اگر از آخر رکن پایانی وزن, یک هجا حذف شود وزن حاصل را ( محذوف )گویند برای نمونه : از وزنی که از چهار بار فاعلاتن در هر مصراع (هشت بار در بیت )تشکیل شده اگر یک هجا از رکن پایانی حذف شود صورت ( فاعلاتن / فاعلاتن / فاعلاتن /فاعلن )ایجاد می شود که آن را ( مثمن محذوف ) می نامیم.
مثال :چرخ گرد از هستی من گر بر آرد گو بر آر / دور بادا دور از دامان نامم گرد ننگ
چر خ گر دز هس تی ی من گر ب را رد گو ب رار
- ی - - - ی - - - ی - - - ی -
(تی) را بر اساس اختیارات شاعری کوتاه حساب کردیم .
(ی ) را بر اساس اختیارات شاعری بلند حساب کردیم.
دو ر با دا دو ر از دا ما ن نا مم گر د ننگ
- ی - - - ی - - - ی - - - ی -
وزن بیت بالا ( فاعلاتن / فاعلاتن / فاعلاتن / فاعلن ) است . این بین هشت رکن دارد (مثمن ) از رکن پایانی یک هجا حذف شده می شود (محذوف ) . پس وزن بیت بالا ( مثمن محذوف ) است.
.........................................
عاشقان را گر در آتش می پسندد لطف دوست / تنگ چشمم گر نظر در چشمه ی کوثر کنم.
عا ش قا را گر د را تش می پ سن دد لط ف دوست
- ی - - - ی - - - ی - - - ی -
تن گ چش مم گر ن ظر در چش م ی کو ثر ک نم
- ی - - - ی - - - ی - - - ی -
(ی) از اختیارات شاعری استفاده کردیم و بلند محسوب می شود .
در بیت بالا چهار بار (فاعلاتن ) در هر مصراع (هشت بار در بیت ) که (مثمن) گویند و چون یک هجا از رکن پایانی حذف شده (محذوف ) گویند . پس وزن بین بالا (مثمن محذوف ) است .(فاعلاتن / فاعلاتن /فاعلاتن /فاعلن).
................................
یار بد مار است هین بگریز از او / تا نریزد بر تو زهر آن زشت خو
یا ر بد ما رس ت هی بگ ری ز زو
- ی - - - ی - - - ی -
تا ن ری زد بر ت زه را زش ت خو
- ی - - - ی - - - ی -
این بیت ( مسدس محذوف ) است زیرا در هر مصراع آن سه رکن به کار رفته و هجای آخر رکن پایانی حذف شده است .(فاعلاتن / فاعلاتن / فاعلن).
.................................
توجه :فعلاتن ( ی ی - - ) با حذف هجای پایانی می شود ( فَعِلُن )ی ی - (محذوف).
مفاعیلن ( ی - - - ) با حذف هجای پایانی می شود( فعولن)ی - - ( محذوف ).
..................................
* مهم ترین اوزان (بحور ) عروضی فارسی دو دسته است :
1- اوزان تکراری ( متفق الارکان ) .
2- اوزان متناوب ( مختلف الارکان ).
*1- اوزان تکراری که از تکرار یک رکن خاص ایجاد می شود , عبارت هستند از :
الف) هَزَج از تکرار مفاعیلن ( ی - - - )
هزج در لغت به معنی سرود و ترانه است.
زحاف ( تغییراتی که به اجزای سالم اصلی داده می شود ).
ب)رَمَل از تکرار فاعلاتن
رمل به معنی حصیر بافتن است و این بحر را بدان جهت رمل گویند که پنداری ارکان آن درهم بافته است .
دارای چهارده زحاف است .
پ)رجز از تکرار مستفعلن
رجز در لغت به معنی اضطراب و سرعت است این بحر را بدان جهت رجز خوانده اند که اکثر اشعار عرب که در شرح مفاخر پیشینیان و صفت مردانگی قوم عرب سروده شده است در این بحر است و در این هنگام آواز پریشان و حرکات تند است . اصل این بحر ( مستفعلن / مستفعلن / مستفعلن / مستفعلن ) رجز مثمن سالم می باشد زحافات این بحر پنج تا است .
ت)متقارب از تکرار فعولن
متقارب به معنی نزدیک به هم است اصل این بحر ( فعولن / فعولن / فعولن /فعولن ) متقارب مثمن سالم است و دارای شش زحاف می باشد .
ث)رمل مخبون از تکرار فعلاتن :
مخبون از خبن در لغت به معنی شکستن کنار جامعه است تا کوتاه شود و در علم عروض یعنی انداختن حرف دوم از رکن فعلاتن از فاعلاتن و مفاعلن از مستفعلن می باشد بنابر این فعلاتن را رمل مخبون و مفاعلن را رجز مخبون گویند .
ج)رجز مطوی از تکرار مفتعلن :
طی در لغت به معنی درنوردیدن و پیمودن است و در علم عروض یعنی حذف حرف چهارم از مستفعلن که می ماند مستعلن جای آن مفتعلن می گذارند.
عزیزانم تمرین فراموش نشود .....................
دل تان پر مهر و لب تان خندان باد .
ارسال پیام خصوصی اشتراک گذاری :
|
|
|
|
| 
جمیله عجم(بانوی واژه ها) 
سید هادی محمدی
شاهزاده خانوم
مدیر گرداننده سایت
مرتضی میرزادوست 
محمد علی سلیمانی مقدم 
