آموزش بحرهای عروض در شعر ایرانی جلسه هفتم(رجز)
بسم الله الرحمن الرحیم
با سلام و عرض ادب خدمت فرهیختگان عزیز و ارجمندم
خدا را شاکرم که با هفتمین جلسه از آموزش بحرهای عروض در خدمت شما بزرگواران هستم. در این جلسه به معرفی بحر رجز می پردازیم.
بحر رجز : بحری است مبتنی بر <<مستفعلن>> و زحافات آن.
مستفعلن مستفعلن مستفعلن مستفعلن : بحر رجز مثمن سالم
مثال)
ای عاشقان ای عاشقان پیمانه را گم کرده ام
زان می که در پیمانه ها اندر نگنجد خورده ام
ای کاروان آهسته رو کآرام جانم می رود
وآن دل که با خود داشتم با دلستانم می رود
مستفعلن مستفعلن مستفعلن : بحر رجز مسدس سالم
مثال)
دل برگرفت از من بتم یکبارگی
جاوید ماندم من درین بیچارگی
مستفعلن مستفعلن : رجز مربع سالم
مثال)
ای بهتر از هر داوری
بگشای کارم را دری
مخبون : همانطور که سابق بیان شد به حذف حرف ساکن دوم گفته می شود (هجای بلند اول تبدیل به هجای کوتاه می شود) لذا مستفعلن تبدیل به مفاعلن و فاعلاتن تبدیل به فعلاتن می شود بنابراین فعلاتن مخبون فاعلاتن و مفاعلن مخبون مستفعلن می باشد.
مفاعلن مفاعلن مفاعلن مفاعلن : رجز مثمن مخبون
مثال)
تو گل بدن نگارِ من ز نسترن سَبَق بَری
ز برگِ گُل لطیف تر ز عطر غنچه برتری
مفاعلن مفاعلن مفاعلن : رجز مسدس مخبون
مثال)
کنون که گردد از بهار خوش هوا
فزون شود بهر دل اندرون هوی
مطوی : مطوی حذف حرف چهارم ساکن است(هجای بلند دوم تبدیل به هجای کوتاه می شود) لذا مستفعلن تبدیل می شود به مفتعلن و مفعولات تبدیل می شود به فاعلات بنابراین فاعلات مطوی مفعولات و مفتعلن مطوی مستفعلن می باشد.
مفتعلن مفتعلن مفتعلن مفتعلن : بحر رجز مثمن مطوی
مثال)
مرده بُدم زنده شدم گریه بُدم خنده شدم
دولت عشق آمد و من دولت پاینده شدم
مفتعلن مفاعلن مفتعلن مفاعلن : بحر رجز مثمن مطوی مخبون
مثال)
سرو چمان من چرا میل چمن نمی‌کند
همدم گل نمی‌شود یادِ سمن نمی‌کند
مقطوع : چنانچه پیشتر گفته شد آخرین حرف ساکن از افاعیل اصلی را حذف می کنیم و حرف متحرک قبل از آن را ساکن می کنیم. لذا مفعولن و فع لن و فعلاتن به ترتیب مقطوع مستفعلن و فاعلن و متفاعلن هستند.
مستفعلن مستفعلن مفعولن : رجز مسدس مقطوع
مثال)
عاشق شدم بر دلبری عیاری
شکّرلبی سیمین بری خونخواری
مرفّل : به اضافه کردن یک هجای بلند به مستفعلن گفته می شود. بنابراین مستفعلاتن(مستفعلن فع) مرفّل مستفعلن می باشد.
مستفعلن مستفعلن مستفعلاتن : بحر رجز مسدس مرفل
مثال)
ای دلبری کز دلبران مختار گشتی
حقا زخوبی فتنه ی بازار گشتی
با سپاس بیکران
ارادتمندتان محمدی