اندیشه محتشم کاشانی درباره امام علی (ع)

بسمه تعالی
نمایه شده در وبسایت : سیویلیکا _ سال 1400
اندیشه محتشم کاشانی درباره امام علی (ع)
چکیده
امام علی ّ بن ابیطالب (ع) به خاطر نیّت ها و کردار خویش , شخصیّت تابنده و دریای معارف صدر اسلام و انسان کامل الهی است . و جانفشانی ها و جهاد های علوی (ع) , دین اسلام را از دشمن های پرنیرنگ و خونریز نجات داد . همچنین , باید عدالت کامل ایشان , برای ماسوا , الگوی تمام زمان ها و مکان ها باشد . مولی الموحّدین امام علی (ع) , همواره خود را بنده ی خداوند درخشان می دانست . و با وجود داشتن مقام بسیار نزد پیامبر اسلام (ص) , به خاطر تزکیه ی نفس و قلب پاک , هیچگاه ادّعای خدایی و برتری نکرد . و سالک عرفانی , بدون عشق و عرفان علوی (ع) که مظهر انسان کامل است , به عرفان الهی نمی رسد . و قلب ایثارگر و بی ریا و تزکیه کننده ی حضرت علی (ع) , رازهای عرفان الهی را که ماسوا از شناخت آن ناتاوان است , می داند . و خداوند تابان را با شناخت اندیشه , گفتار و کردار انسان کامل یعنی حضرت علی (ع) , می توان بهتر و دقیق تر شناخت . امّا در عشق به مولای متّقیان علی علیه السّلام , نباید افراط کرد . و ایشان را خدا پنداشت . که موجب خشم تنها معبود دو جهان یعنی حضرت خداوند و جهنّمی شدن فرد ِ افراط گر می گردد . و به خواست خداوند درخشان و به خاطر وجود بسیار بخشنده ی علوی (ع) , حرم پاک حضرت حیدر (ع) , جای شفاعت بیمارها و حفاظت کننده ی شهر نجف و تمام اسلام است . و باید به زیارت آن شتافت . و دریای بخشش وجودی ِ امام علی ّ مرتضی علیه السّلام , برای ماسوا , بی پایان است . و باید در زندگی , نیتّ , گفتار و کردار انسان کامل یعنی حضرت علی (ع) را الگو بگیریم . تا به سعادت الهی در دو جهان برسیم .
کلمات کليدي: محتشم کاشانی , اندیشه علوی
مقّدمه
شمس الشّعرا کمال الدّین علی محتشم کاشانی از مرثیه سُرا های ماندگار عاشورا و از شاعر های توانا و چیره دست آیینی و علوی است . محتشم , در سده ی دهم هجری قمری در شهر کاشان , پا به جهان گذاشت . دوران زندگی ایشان , با حکومت شیعی شاه طهماسب (ره) , همزمان بود . محتشم کاشانی , در دیوان اشعار خویش , در یک ترکیب بند ارزشمند و چند قصیده ی باشکوه , به مدح و منقبت حضرت اسدالله علی بن ابیطالب (ع) می پردازد . در زیر , به بررسی اندیشه ی والای علوی ِ محتشم کاشانی می پردازیم .
متن
گر نبودی صیقل شمشیر برق آیین وی
می گرفت آیینه ی اسلام را زنگ ظلام
در صدر اسلام , شمشیر برّاق ِ ذوالفقار و جانفشانی ها و جهاد های درخشنده ی علوی (ع) از نوجوانی تا پایان زندگی , موجب شد که دشمن های سرسخت خداوند درخشان و اسلام , که خونریز و پرنیرنگ بودند , مذهب آیینه وار و آسیب پذیر به وسیله ی جامعه و همچنین نوپای اسلام را تیره و زنگ زده نسازند . و از بین نبرند . بر ما نیز واجب است که مانند امام علی (ع) , با زبان و عمل از دین اسلام و شیعه در برابر مخالف ها , حفاظت کنیم .
وی به هر شام از سجود محرمان نه فلک
هست قصر احترامت ثانی بیت الحرام
گنبد طلایی ِ آستان ِ پاک تنها زاده ی کعبه ی معظّمه , در شهر مقدّس نجف , پس از مسجد اطهر ِ بیت الله الحرام در مکّه ی معظّمعه , پاک ترین و مورد احترام ترین مکان و حرم در جهان است . و هر لحظه , اولیا و فرشته های الهی ِ آسمان های نه گانه , به زیارت حرم پاک درخشانده ترین بنده و برترین ولیّ الهی و برترین موجود ها غیر از پاک ترین وجود یعنی حضرت خداوند , یعنی حضرت علی علیه السّلام می پردازند .
بس که دست انتقام از قوت عدلت قویست
لاله رنگ از خون شاهین است چنگال حمام
حضرت علی (ع) بر اساس واقعه های زندگی ایشان مانند : تقسیم عادلانه ی بیت المال حتّی برای برادر نابینای خود یعنی عقیل (ره) یا قصاص عادلانه ی قاتل خویش و ... , نماد کامل و شدّت ِ عدالت و انصاف ومانند واقعه ی : غارت استان انبار عراق به وسیله ی اشرار سپاه معاویه و ... , مظهر و نماد کامل " انتقام از ظالم " بود . و تصمیم عدل ایشان بر اساس بیت بالا , آینگونه است که : کبوتر را از مظلومیّت و شکار شدن , نجات می دهند . و شاهین به وسیله ی چنگ کبوتر , مانند لاله ی سرخ , خون آلود و کشته می شود .
محیط مرکز دل کانچه در خیال هنوز
نداده دست بهم هست پیش او ملهم
شهید محراب ِ عبادت الهی یعنی امام علی (ع) , بزرگ ترین عارف ِ هستی بعد از حضرت خداوند هستند . و راز های نامکشوف و الهام های عرفانی فوق تصوّر ِ غیبی و قلبی که به عمق مرکز قلب و رؤیا و باطن هیچ انسان و حتی موجود دیگری غیر از حضرت خداوند , نرسیده است , به خواست خداوند درخشان , به خاطر رحمت بی کران و ایثار بی پایان علوی (ع) به قلب حضرت علی (ع) , الهام می گردد و راه می یابد .
و ما باید در زندگی , با شناخت زندگانی ِ عرفانی دریای بی پایان عرفان یعنی امام علی (ع) , در حدّ توان , به شناخت عرفان و سعادت الهی برسیم . و در میان تمام شاخه های عرفان , عرفان علوی (ع) به خاطر رحمت و ایثار بی پایان قلبی و عملی ِ امام علی ّ ِ مرتضی (ع) , شاهراه رسیدن به رازها و پرتو های عرفان الهی است .
به بحر گر فتد اوراق مدح و منقبتش
ز حفظ خالق یم تا ابد نگیرد نم
حضرت خداوند , علاقه ی ویژه ای به بنده ی عاشق ِ کامل خویش یعنی امام علی علیه السّلام دارد . به طوریکه برای ستایشگران حضرت اسدالله علی (ع) , ارزش والایی قرار می دهد . و اگر ستایش ها و منقبت ها و سروده های درباره ی امام علی (ع) , بر کاغذ نوشته شود . و به دریا بیفتد . آن زمان , حضرت خداوند که آفریننده ی دریا هاست , برای همیشه از تر شدن آن برگ , جلوگیری می نماید .
پس برای رضایت حضرت حق , قلب و کردار امام علی ّ بن ابیطالب (ع) را ستایش کنیم
.
او خدا نیست ولی در رخ او وجه الله
می توان یافت چو خطهای خفی از عینک
در ادامه , محتشم کاشانی به نکته ی ارزشمندی می پردازد :
امام موحّدین علی علیه السّلام , نمونه ی بنده و انسان کامل و دارای ولایت و پرتو الهی است . اما برخی از افراد , دارای زیاده روی و افراط در حبّ به ایشان می شوند . و حضرت مولی الموحّدین علی (ع) را خدا می دانند . که این غلط است .
و باید دانست که میان حُبّ ِ به ولیّ ِ خداوند درخشنده و افراط گرایی در عشق به ولیّ و پرستش او و جهنّمی شدن , فاصله ی کمی وجود دارد . و باید همیشه در نیّت , زبان و اعمال , مراقبت کنیم . تا گرفتار خشم تنها معبود دو جهان یعنی حضرت خداوند نشویم .
پس در زندگی برای سعادت الهی , قلب تابنده و کردار درخشنده ی راهنما و جانشین رسول و فرستاده ی حضرت خداوند تابناک یعنی حضرت علی ّ مرتضی (ع) را باید شناخت . که موجب شناخت صفت ها و وجود و پرتو بی کران دو جهان , یعنی حضرت خداوند می باشد . همچون شیشه ی عینک که موجب بهتر دیدن خط های باریک تر می گردد . و بینایی را بهتر و کامل تر می کند .
رتبه ی ذات ترا شعله ی انوار ظهور
تا به حدیست که بی مدرکه گردد مدرک
پرتوهای قلب حضرت علی ّ بن ابیطالب (ع) , آنچنان زیاد گشته است که در زبان و کردار ِ بسیار نیکوی ایشان به وضوح و آشکار , قابل تشخیص برای تمام عقل ها چه کم و چه زیاد , خواهد بود . و جایگاه سرشت ِ پاک ایشان را برای همه , نمایان می سازد .
از ازل تا به ابد بهره چه باید ز سلوک
سالکی را که ره حب تو نبود مسلک
تمام افراد از ابتدای آفرینش تا ابد , تنها باید از طریق عشق و عرفان علوی (ع) که در نیّت و کردار , نماد انسان و عارف کامل الهی بودند , به عرفان و سلوک برسند .
و این , تنها راه عرفان حقیقی است . و راه های دیگر , ناقص خواهد ماند .
کاسه چوبین گدایی هر که پیشت داشته
از کف دریای خاصت کشتی زر یافته
اعمال امام علی بن ابیطالب (ع) , نماد بخشش و دریای رحمت و بخشش بی پایان الهی است . و حتّی بیشتر از خواسته و نیاز ِ حاجتمند ها و مسکین ها و حتّی ماسوا , به ایشان می بخشد .
آری : " برو ای گدای مسکین در خانه علی زن که نگین پادشاهی دهد از کرم گدا را " 2 .
که بیت بالا به داستان بخشش نگین حضرت علی ّ ِ مرتضی (ع) به فرد مسکین در هنگام نماز اشاره دارد . 3
و بر اساس بیت بالا از محتشم کاشانی , اگر مسکینی با یک ظرف کوچک به گدایی حضرت (ع) برود , امام علی ّ ِ مرتضی (ع) , یک کشتی طلا به او می دهد . و این از ویژگی های منحصر به فرد ِ مولی الموحّدین امام علی (ع) در میان اولیای الهی (ع) است . و حضرت خداوند , به خاطر همین رحمت بی کران علوی (ع) , برای ایشان جایگاه ویژه ای در میان ماسوا قرار داده است . و حضرت حیدر (ع) در کعبه ی معظّمه , به دنیا آمد .
داد از فرعون دعوای الوهیت نشان
جز تو هر کس شد مکین اندر مکان مصطفی
حضرت علی (ع) به خاطر تزکیه ی بسیار نفس و قلب درخشنده ی بی ریا , هیچگاه ادّعای خدایی نکرد . و نخواهد کرد . حتّی اگر بالاترین جایگاه های هستی را به دست آورد . و به گفته ی محتشم کاشانی , هر کس غیر از امام علی (ع) که به آن جایگاه والای نزدیک ِ حضرت محمد (ص) می رسید . همچون فرعون , ادّعای خدایی می کرد .
در اینجا محتشم کاشانی به نکته ی ارزشمندی می پردازد
:
باید در زمان رسیدن به جایگاه های بالاتر دنیایی و دینی , مغرور نشویم . و در هر لحظه از زندگی , باید , بندگی خود را در پیشگاه تنها معبود و صاحب دو جهان یعنی حضرت خداوند , در نیّت , زبان و کردار فراموش نکنیم . تا در نهایت , به سعادت الهی برسیم .
گشته تسبیح ملک آهسته هرگه در نماز
بوده رازی با خدایت یا امیرالمؤمنین
حضرت علی (ع) به خاطر قلب تابنده و عرفانی , در عبادت ها و در خواندن نماز , عارفانه تنها به نور وجود حضرت خداوند , توجّه داشت . و اسرار خاصّی با حضرت یزدان داشت .
آری , فرشته ها نیز در عرش در زمان نماز خواندن امام موحّدین علی (ع) , تسبیح و نیایش می کردند . و نظاره گر آن لحظه های تابناک بودند . آن فرشته ها به ویژه در لحظه هایی که امام عارفان علی ّ بن ابیطالب (ع) , نیایش ها و راز های عارفانه با حضرت معبود الله می کرد . آنچنان تاثیر می گرفتند , که بی اختیار , آهسته تر تسبیح الهی را می گفتند .
ما نیز , در عبادت و نماز باید از حضرت پیشوای مؤمنین یعنی علی ّ ِ مرتضی (ع) الگو بگیریم . و تمام وجودمان , عارفانه متوجّه ِ حضور و پرتو حضرت نورالانوار الله باشد . و از افکار دیگر پرهیز کنیم . زیرا هدف از خواندن نماز , تنها به زبان آوردن واژه ها و تعظیم کردن ظاهری نیست . و قلب ما نیز , باید عاشق و فروتن و نیایش گر و متوجّه ِ حضور زیباترین و تنها معبود هستی یعنی خداوند درخشنده باشد .
پیکرت گنج نجف نورت در گردون صدف
مرغ روحت از شرف عنقای قاف احترام
آری , جسم تابناک ولی ّ خداوند متعال یعنی حضرت علی علیه السّلام که در حرم مطهّر در شهر نجف , مدفون است , واسطه ی رحمت الهی و موجب شفاعت بیمار ها و حفظ شیعیان و مسلمان ها و مؤمن ها و مردم شهر نجف است . و مانند گنج ارزشمند شهر نجف و شبیه گوهری در صدف آسمان شهر نجف , می تابد .
و روح عرفانی و ایثارگر و جانفشان ِ مولی الموحّدین امام علی علیه السّلام , سیمرغ قاف عرفان الهی و شرافت انسانی است . و مورد احترام جاودان و بسیار به وسیله ی شیعه ها و مومن ها و تمام کائنات می باشد . پس در زندگی , باید با عشق ورزیدن به انسان کامل ِ توحیدی یعنی امام علی (ع) و الگو کردن گفتار و کردار عرفانی ِ علوی (ع) , در زندگی به سمت کمال دینی و عرفانی و الهی برویم .
گر گشایی از شفاعت بر گنه کاران دری
بندد از رحمت خدا درهای دوزخ را تمام
قلب درخشان امام علی ّ بن ابیطالب (ع) بر اساس زندگی سرشار از ایثار و رحمت ایشان , آنچنان مهربان و بخشنده و ایثارگر است که بنابر بیت بالا , اگر حضرت خداوند , اذن دهند , حضرت علی (ع) تمام گناهکار ها را در روز قیامت , شفاعت خواهد کرد . و خواهد بخشید . و از جهنّم به دَر ِ بهشت , وارد خواهد کرد . و حضرت یزدان , کُلّ ِ درهای دوزخ را خواهد بست .
و در میان اولیای الهی , امیرالمؤمنین امام علی علیه السّلام , نماد کامل رحمت الهی است . و باید در هنگام توبه و نیاز به ایشان توسّل جست . و واسطه ی الهی قرار داد
.
نتيجه­گيري
ما باید در زندگی , با الگو گرفتن ویژگی های انسان کامل که همان اندیشه و کردار امام علی (ع) است , سوی کمال الهی برویم . همچنین در روزگار ما , امام عصر مهدی موعود (عج) , همان امام علی (ع) ِ زمانه است . و ما باید در جامعه ی ایران و جامعه ی جهان , با دینداری عملی , امر به معروف و نهی از منکر و ظلم ستیزی و عدالت علوی (ع) , ظهور امام زمان مهدی موعود (عج) به همراه حضرت عیسی (ع) را آماده کنیم . و با یاری حضرت خداوند و با ظهور حضرت مهدی (عج) و هدایت گری و برپایی ِ دین کامل الهی به وسیله ی ایشان و با شجاعت و اطاعت یاران مهدوی (عج) , شیعیان , مسلمان ها و مؤمن ها و حتّی تمام بشر در دو جهان به سعادت الهی خواهد رسید .
مراجع
1 محتشم کاشانی، کمال الدین علی , دیوان اشعار، چاپ پنجم , تهران , انتشارات نگاه , 1389
2 شهریار , سید محمد حسین , غزلیات , جلد یکم , چاپ چهل و دوم , تهران , انتشارات زرین , 1391
3 حاکم حسکانی، عبیدالله بن عبدالله , شواهد التنزیل، ۱۴۱۱ق، ج۱، ص۲۰۹-۲۳۹
نویسنده : سید محمد حسین شرافت مولا