آموزش بحرهای عروض در شعر ایرانی (جلسه دوم)

بسم الله الرحمن الرحیم
با سلام و عرض ادب خدمت فرهیختگان عزیز و ارجمندم
از تلاش های فراوان شما که در سایت زحمت می کشید سپاسگزارم. من اینجا هستم. حضور دارم. می خوانم و برای شما می نویسم.
این دومین جلسه آموزش بحرهای عروض در شعر ایرانی است. مدت زیادی طول کشید به خاطر مشغله ها و نبود زمان، نتوانستم دومین جلسه را برای شما عزیزان به نگارش دربیاورم. از شما عزیزان عذرخواهمو خدا را شاکرم که بار دیگر در خدمت شما بزرگواران حاضرم.
همچنان که شعر ایرانی آمیخته با فرهنگ ما ایرانیان است، فرهنگ غنی و پاک ما ایرانیان، حاصل اندیشه درست و زندگی افتخار آمیزمان، میراث نیاکان ما، وزن در شعر ایرانی نیز به مثابه ی جزئی جدایی ناپذیر از شعر و فرهنگ ایرانی و آمیخته با میراث نیاکان مان و بزرگ شعرایمان از حضرت فردوسی و حضرت حافظ و سعدی و مولانا و دیگر اسطوره های شعر ایرانی که همگی تقریباً می توان گفت که غالب آثارشان منظوم و موزون است و اگر نتوانیم بگوییم همه ی آثار ایشان منظوم و موزون است. بنابراین یادگیری وزن عروض هم به حفظ این میراث گرانبها کمک شایان خواهد کرد و هم خواهیم آموخت که بزرگان ما چه کرده اند و ما در کجای مسیر شعر ایرانی قرار گرفته ایم و چگونه می توانیم مسیر بزرگان و نیاکان مان را با حفظ صلابت و شکوه ایرانی ادامه دهیم و دستاوردهای بزرگتر و عالیتر بیافرینیم.
این آموزش اختصاص دارد به بحرهای عروض اما بنا است که عزیزان هر سوالی در مورد وزن عروض دارند بپرسند و بنده پاسخگو خواهم بود تا جایی که سواد ادبی بنده یاری کند و با استعانت از خداوند متعال.
امیدوارم که این آموزش ها سودمند باشد.
------------------
جلسه دوم
در جلسه قبل به تعریف وزن پرداختیم و گفتیم وزن به نوعی توالی و تکرار گفته می شود و این توالی و تکرار به اقسام مختلفی اتفاق می افتد. برای مثال اگر زبان عامیانه فارسی را مدنظر قرار دهیم مشاهده می کنیم در اغلب گویش ها و لهجه ها اعم از خرسانی و ترکی و لری و اصفهانی و غیره، کشش ها و تاکیدها در بعضی از هجاها بیشتر است و در حقیقت همین عامل که بعنوان تکیه در ساختار آوایی زبان شناخته می شود، در صورتی که توالی های منظمی را بوجود آورد، نوعی وزن را بوجود می آورد که به آن وزن تکیه ای می گویند. یعنی مبتنی بر تکیه واژگان است. چنانچه بیشتر اشعار عامیانه وزن هایی مبتنی بر تکیه دارند و همچنین در گذشته های دورتر، پیش از حمله اعراب به ایران سرزمین زمانی که هنوز وزن عروض در میان ایرانیان ورود نکرده است، همین وزن تکیه ای در غالب اشعار عامیانه و همراه با پساوند در آخر مصاریع، شعرهای بسیار زیبا و دلنشینی را ایجاد می کرده است که تا سالیان سال سینه به سینه و گوش به گوش منتقل می شده است و مردمان ایران زمین این اشعار را از حفظ می خوانده اند. می دانیم که قافیه یا همان پساوند نیز به نوعی وزن محسوب می شود که چرا تکرار و توالیِ صدایی را در آخرِ مصاریع می رساند. این توالی و تکرار با ایجاد لذت شنیداری در مخاطب روشن ضمیر وی را وادار به تفکر پیرامون مضمون و در نهایت حفظ کردن شعر و نقل و قول کردن آن می کند. وزن عروض هم نوعی از وزن است که مبتنی بر توالی و تکرار و ترتیب کنار هم قرار گرفتن هجاهای کوتاه و بلند می باشد و از این حیث هجای کشیده به هجای بلند و هجای کوتاه معادل سازی می شود. و وزن غالب در اشعار ایرانی و عربی همین وزن عروض هست که به آن وزن کمی نیز می گویند و بعد از حمله اعراب به ایران سرزمین، در زبان فارسی نیز استفاده از وزن عروض رایج شد.
و به تعریف بحر پرداختیم و گفتیم بحر به هر مجموعه از وزن های عروض گفته می شود که به منظور یادگیری و دسته بندی کردن اوزان، بحرها تعریف شده اند و گفتیم به دو نوع متفق الارکان(متحد الارکان) و مختلف الارکان تقسیم می شوند. در بحرهای متفق الارکان، افاعیل عروضی که تکرار می شود یکسان است و در بحرهای مختلف الارکان افاعیل ترکیب می شود و ترکیب افاعیل بحر را ایجاد می کنند.
هفت بحر متفق الارکان داریم که عبارتند از : هزج ، رجز ، رمل ، وافر ، کامل ، متقارب ، متدارک
همچنین دوازده بحر مختلف الارکان داریم که عبارتند از : طویل، مدید، بسیط، منسرح، مضارع، مقتضب، مجتث، سریع، جدید، قریب، خفیف، مشاکل
در جدول زیر افاعیلی که در هر بحر تکرار می شود برایتان آورده ام. برای مثال بحر متقارب از تکرار فعولن شکل می گیرد و بحر متدارک با تکرار فاعلن و بحر هزج با تکرار مفاعیلن و به همین ترتیب. بعداً با استفاده از این افاعیل یاد خواهیم گرفت که چگونه اوزان عروض شکل گرفته اند و چگونه نامگذاری می شوند و با تکرار و تمرین بحرها و افاعیل و اوزان را حفظ خواهید شد و یاد خواهید گرفت چگونه از آن ها استفاده کنید.
متقارب : فعولن
متدارک : فاعلن
هزج : مفاعیلن
رمل : فاعلاتن
رجز : مستفعلن
کامل : متفاعلن
وافر : مفاعلتن
..................................
طویل : فعولن مفاعیلن
مدید : فاعلاتن فاعلن
بسیط : مستفعلن فاعلن
منسرح : مستفعلن مفعولات
مضارع : مفاعیلن فاعلاتن
مقتضب : مفعولات مستفعلن
مجتث : مستفعلن فاعلاتن
سریع : مستفعلن مستفعلن مفعولات
جدید (غریب) : فاعلاتن فاعلاتن مستفعلن
قریب : مفاعیلن مفاعیلن فاعلاتن
خفیف : فاعلاتن مستفعلن
مشاکل : فاعلاتن مفاعیلن مفاعیلن
جلسه آینده را در خصوص بحر متقارب صحبت می کنیم. فعلاً برای اینکه ذهن ها آماده ی بحث جلسه آینده شود و هم این جلسه بهتر آموخته شود اشاره مختصری می کنیم.
بحر متقارب از تکرار فعولن ایجاد می شود. با چهار بار تکرار فعولن خواهیم داشت :
فعولن فعولن فعولن فعولن فعولن : بحر متقارب مثمن سالم
تمرین) آیا شما می توانید مثال بزنید چه اشعاری در بحر متقارب سروده شده اند؟
با آرزوی توفیق. پیروز باشید و پاینده