آموزش وزن(2)

بسم الله الرّحمن الرّحیم
در جستار قبلی با حروف و واج ها و تفاوت میان این دو آشنا شدیم. حال زمان آن رسیده است که به گذشته ای دور باز گردیم.
زمانی که معلّم کلاس اول ابتدایی پس از آموزش الفبا، آب ، بابا و واژگان دیگر را برای بخش کردن به ما می سپردند. می گفتیم «آب» یک بخش دارد و «بابا» دو بخش.
این بخش ها، همان هجاهایی هستند که اساس وزن را تشکیل می دهند.
هجا(بخش یا سیلاب) چیست؟
هر هجا در یک دم یا بازدم ادا می شود. این تعریف، چیزی ست که در کلاس اول ابتدایی هم بر همان اساس، اقدام به بخش کردن واژگان می کردیم. پس بهتر است که ملاک و معیاری داده شود تا به صورت دقیق بتوان هجاهای هر واژه را تشخیص داد.
جهت مرور درسنامه قبلی عرض شود که واج ها به دو دسته صامت و مصوّت تقسیم می شود.
از همنشینی واج ها، هجا تشکیل می شود.
نکته مهم1: تعداد هجاهای هر واژه، دقیقاً برابر است با تعداد مصوّت های آن.
حالا مشخص می شود که چرا «آب» یک هجا دارد. چون یک مصوّت دارد. همچنین «بابا» دو مصوّت دارد و به همین دلیل دو بخشی یا دو هجایی است.
بر این اساس واژه «سخاوتمند» که دارای واج های « س - ِ - خ – ا – و - َ - ت – م - َ - ن – د » است، چهار هجا دارد. چون دارای چهار مصوّت به ترتیب « ِ – ا - َ - َ » است.
نکته مهم2: در زبان فارسی هیچ هجایی وجود ندارد که با مصوّت آغاز شود.
چنانکه در پاسخ تمرین درسنامه ی قبلی گفته شد، واژگانی مثل آسمان یا آدم در ابتدای خود یک همزه ی صامت دارند. (ءاسمان / ءادم)
همچنین بدیهی است که کسی «بابا» را به شکل «باب – ا» بخش نمی کند.
بنابراین اگر بخواهیم مطابق کلاس اول ابتدایی(هر هجا در یک دم یا بازدم ادا می شود) یا مطابق معیار مصوّت ها(شامل نکات مهم 1 و 2)، هجاهای این واژه را مشخص کنیم به نتیجه ای مشترک می رسیم؛ یعنی « سِ – خا – وَت – مَند »
نکته مهم3: در واژه هایی که تشدید دارند، همیشه یک واج از حرف مشدّد (دارای تشدید)، به عنوان واجِ پایانی یک هجا و واج بعدی به عنوان واجِ آغازین هجای بعدی قرار می گیرد.
برای مثال واژه «معلّم» را در نظر بگیرید. هجاهای این واژه اینگونه است: مُ – عَل – لــِم
همانطور که مشاهده می کنید، حرف «لام» که مشدّد است، واج پایانی یک هجا و واج آغازین هجای بعدی است.
نکته مهم4: در واژگان بسیط* ، هیچگاه مصوّت بلند «ای»(ee) پیش از «ی» صامت قرار نمی گیرد.
«ی» صامت مثل یــــاد ، دریــــا ، آیـــین(در این واژه، «ی» اول صامت و «ی» دوم مصوت است!)
بر اساس نکته 4، واژه ای مثل «زیاد» به صورت «زِ یاد» و «خیابان» به صورت «خِ یا بان» است. هنگام تقطیع نیز همینطور تفکیک هجایی انجام می دهیم.
تمرین:
هجا(های) واژگان زیر را مشخص نمایید:
سرو - سرما – زیبا - باران – درد – آبیاری – مثلّث – زیارت – توطئه – آیه – ثریّا – فرمانروا - اولیا
نمونه حل تمرین:
سرو: سَرو
سرما: سَر - ما
*بسیط: واژه بسیط در مقابل واژه مرکب است. واژه ای که تجزیه ناپذیر باشد را بسیط می گویند. بنابراین واژه «هدفمند» چون به دو بخش «هدف+مند» تقسیم می شود، واژه ای بسیط نیست؛ اما واژه «هدف» خود، واژه ای بسیط است.